AUTOR(I): Jelena Arsenijević Mitrić, Jana Aleksić
O TEMATSKOM BROJU IDEOLOŠKI OKVIRI KNJIŽEVNOSTI I KULTURE
Ideologija, kako u svom negativnom, tako i u neutralnom značenju, ima dugu tradiciju u društvenim i humanističkim disciplinama. Pojam se najčešće vezivao za marksističku kritiku (čiji je jedan od prominentnijih predstavnika Đerđ Lukač) i Altiserovu teoriju ideologije i državnih aparata. Nesumnjiv je značaj Gramšijevih zatočeničkih razmišljanja o kulturnoj hegemoniji i ulozi intelektualca u društvu. Ne treba smetnuti s uma ni učenje istaknutog mađarskog sociologa Karla Manhajma, prema čijoj pionirskoj sociologiji znanja, ideologija predstavlja egzistencijalno uslovljeno znanje, odnosno mišljenje. S druge strane, na tekovinama „kritičke teorije“ neomarksističke Frankfurtske škole počivaju i mnoga savremena tumačenja duhovnih i društvenih procesa u oblikovanju kulture.
Alternativnu koncepciju ideologije ponudio je Pjer Burdije, čiji pojmovi društvenog i kulturnog kapitala podstiču bolje razumevanje dinamičnih društvenih odnosa i pozicija, a pojam sociokulturnog polja služi za formulisanje strategije za sticanje simboličkog kapitala, kao i poprište borbi za ideološku prevlast između ortodokse i heterodokse. Poseban doprinos promišljanju ideologije na svoj apartan način dao je Mišel Fuko formulisanjem koncepta moći i poretka diskursa. Marksističke postavke izvršile su jak uticaj na Fredrika Džejmsona i Terija Igltona. Tako, na primer, Iglton razlučuje opšte od autorske i estetičke ideologije radi opisa kako literarnih, kulturnih, tako i opštih oblika proizvodnje, a time i reprodukcije društveno-istorijskih sistema. Problemu ideologije u književnosti i kulturi posvetili su pažnju i mnogobrojni predstavnici feminističkih, rodnih i kulturnih istraživanja književnosti i kulture (novog istorizma i kulturnog materijalizma, na primer), ali i postkolonijalnih studija, koji ispitujući i problematizujući forme dominacije u različitim kulturnim strukturama, i sami bivaju pronosioci određenih ideoloških stavova.
Ideologija se najčešće sagledava kao sistem političkih ideja, principa i društvenih ideala koji reprezentuje pogled na svet određene društvene grupacije, izražava njene interese i potrebe, podstičući je na političko delovanje radi osvajanja ili očuvanja političke i kulturne hegemonije. Činjenica je da je u našoj savremenoj istoriji premrežila kulturne i estetske aktivnosti i na lokalnom i na globalnom planu, uprkos entuzijastičnim proglasima o „kraju ideologije“ nakon pada Berlinskog zida i raspada Sovjetskog Saveza. Kako na prelazu neoliberalnog kapitalizma u postkapitalističku eru načini finansiranja naučnih istraživanja uslovljavaju proizvodnju vrednosti i izvođenje znanja, usaglašavajući ga sa logikom tržišta, svedoci smo da u novonastaloj razmeni ponude i potražnje znanja i veština teorija sve više popušta pod malignim nasrtajima ideologije. Tako se, u oscilaciji između totalno i vrednosno neutralnog pojma i pojma „koji vrednuje“, ovaj nivo svesti nametnuo kao predznak gotovo svakog pojedinačnog ili grupnog mišljenja u društvenim i duhovnim naukama koji generiše značenja, habituse i podstiče aktivnosti. Ovde bi valjalo pomenuti prevlast materijalističke u odnosu na esencijalističku analizu umetnosti, za koju se, sa stanovišta postmarksističke metodologije, zdušno zalažu Etjen Balibar i Pjer Mašeri.
S obzirom na društveno-istorijska iskušenja na našem terenu, kako tokom ekstremnog XX stoleća, tako i u prvim decenijama novog milenijuma, primetan je snažan ideološki upliv u različitim kulturnim i umetničkim slojevima i konceptualnim sferama. Legitimnim se zato čini napor uočavanja distinktivnih elemenata ali i podudarnih tačaka političke i kulturne ideologije, a, ponajviše, kako se te komponente reflektuju na književnost kao vid umetničkog stvaralaštva i estetske aktivnosti. To za sobom povlači pitanje imaju li kulturni proizvodi, a sa njima i književnost, nužno ideološko obeležje.
Sa takvim pretpostavkama na umu ponudili smo u pozivnom pismu za ovaj temat podteme koje se odnose na različite moduse ideološkog mišljenja, pisanja, čitanja i delovanja unutar sociokulturnih polja u kontinualnom transcendiranju svojih granica ili pomeranju tačke preseka. Interesovalo nas je da na pojedinačnim ili grupnim fenomenima ispitamo ideološke pozicije, diskurse i prakse u književnosti, kulturi i savremenoj humanistici, dijalektiku kulturne i političke ideologije, fenomene cenzure i autocenzure u kulturi, učinak ideologije u književnoj aksiologiji, ideološka raslojavanja u književnosti, kao i da ukažemo na primere hegemonije, odnosno subverzije pojedinih diskurzivnih praksi kod nas i u svetu, na sinhronoj i dijahronoj ravni.
Najveći broj radova uvrštenih u temat posvećen je konceptualnom mapiranju težišnih aspekata u generisanju ideološke svesti i kulturne samosvesti u srpskoj književnosti, odnosno u ideološkom usmeravanju srpske kulture, od Dositeja Obradovića do savremenih pisaca, srednje i mlađe generacije. Autori tih priloga, raspoređenih prema hronološkom principu, jesu Ana S. Živković, Časlav V. Nikolić, Mirjana D. Bojanić Ćirković, Vesna M. Trijić, Slavica Garonja Radovanac, Srđan Cvetković, Miljana Pešić, Aleksandra D. Matić. Pored tekstova sa fokusom na domaće prilike, u okviru temata su i vrlo dragoceni prilozi autorki (Marije Panić, Danijele M. Janjić, Nataše P. Rakić, Tijane Z. Matović) usredsređenih na pojedinačne ideološke fenomene unutar srednjovekovne francuske, devetnaestovekovne italijanske, međuratne moderne nemačke literature i savremene irske književnosti. Pomenutoj grupi tekstova pripada i rad Igora Perišića, u kojem se na relevantan i metodološki pouzdan način problematizuju ideološke postavke teorijskih hipoteza istaknutog postkolonijalnog teoretičara Homija Babe.
Svi radovi nedvosmisleno pokazuju dinamičan odnos divergentnih ideoloških polazišta, kao i raspored i domen njihovog uticaja u književnosti. Istovremeno u njima pronalazimo argumente za tvrdnju da ideološki belezi epohe, kolektivna i individualna opredeljenja presudno utiču na umetničko oblikovanje, ali i na profilisanje kulturne politike, time, posredno, i na formiranje pojedinaca i društava. Možemo bez ustručavanja zaključiti da koliko opšta marginalizacija sadržaja visoke književnosti i kulture i njihovo supstituisanje supkulturnim modelima, na sliku sveta i kulturni život jedne moderne zajednice utiču i vrlo živa i intenzivna ideološka previranja.
Urednici prof. dr Jelena Arsenijević Mitrić dr Jana Aleksić, viši naučni saradnik