IZGLED I KARAKTER ČOVEKA U FRAZEOLOGIZMIMA SA ZOONIMSKOM KOMPONENTOM ZMIJA I/ILI GUJA

Nasleđe 51 (2022), str. 27-44

AUTOR(I): Mirjana M. Stakić

E-ADRESA: mirjanastakic073@gmail.com

Download Full Pdf   

DOI: 10.46793/NasKg2251.027S

SAŽETAK:

U radu ispitujemo značenje frazeoloških jedinica sa zoonimskom komponentom zmija i/ili guja koje upućuju na čoveka, tj. na njegov izgled i karakter. Ispitivanju pristupamo sa lingvokulturološkog aspekta istražujući koliko htonične komponente vezane za prirodu zmije/guje učestvuju u oblikovanju frazeološkog značenja. Rezultati istraživanja pokazuju da se htonične komponente nadovezuju na realne, koje predstavljaju informacije koje su rezultat ljudskog znanja i iskustva o ovoj životinji i indukuju prenos značenja sa životinje na čoveka, čineći da životinja postane nosilac negativne kolektivne ekspresije. Dominiraju negativno konotirana  značenja  kojima  se upućuje na ljudsku slabost, nemoć, prepredenost, ljutinu, zlo, opakost, prekost, podmuklost, lukavstvo i bezosećajnost. Sprovedeno ispitivanje pokazuje da se narodna verovanja o htoničnosti zmije/guje ispoljavaju u frazeološkoj konotaciji i inicira potrebu da se istraživanje proširi kako na druga frazeose- mantička polja, tako i na druge životinje za koje je srpski narod verovao da pripadaju podzemnom svetu.

KLJUČNE REČI:

srpski jezik, frazeologizam, htonične životinje, kultura, frazeosemantička polja, tumačenje značenja

LITERATURA:

  • Ajdačić, Nepop Ajdačić 2015: D. Ajdačić, L. Nepop Ajdačić, Poredbena srpsko-ukra- jinska frazeologija, Beograd: Alma. [orig.] Ajdačić, Nepop Ajdačić 2015: D. Ajdačić, L. Nepop Ajdačić, Poredbena srpsko-ukrajinska frazeologija, Beograd: Alma.
  • Bašić, Uzelac 2018: I. Bašić, A. Uzelac, Bazilisk (zmija-petao) i njegova simbolika u opštem i južnoslovenskom kontekstu, Beograd: Glasnik Etnografskog muzeja SANU, LXVI(1), Beograd 155–176. [orig.] Bašić, Uzelac 2018: I. Bašić, A. Uzelac, Bazilisk (zmija-petao) i njegova simbolika u opštem i južnoslovenskom kontekstu, Beograd: Glasnik Etnografskog muzeja SANU, LXVI(1), Beograd 155–176.
  • Biblija 2007: Biblija, Valjevo: Glas crkve. [orig.] Biblija 2007: Biblija, Valjevo: Glas crkve.
  • Bogdanović 2007: N. Bogdanović, Zmijski rečnik jugoistočne Srbije, Beograd: Srp– ski dijalektološki zbornik, LIV, Beograd, 521–547. [orig.] Bogdanović 2007: N. Bogdanović, Zmijski rečnik jugoistočne Srbije, Beograd: Srpski dijalektološki zbornik, LIV, Beograd, 521–547.
  • Braić, 2008: T. Braić, Poetika (anti)sumatraizma u romanu Seobe Miloša Crnjanskog, Cetinje: Lingua Montenegrina, br. 1, Cetinje, 367–413.
  • Cermanović Kuzmanović, Srejović 1996: A. Cermanović-Kuzmanović, D. Srejović, Leksikonreligija i mitova drevne Evrope, Beograd: Savremena administracija. Chevalier, Gheerbrant 2003: J. Chevalier, A. Gheerbrant, Rječnik simbola, Banja Luka:Romanov d.o.o.
  • Čagalj, Svítková 2014: I. Čagalj, M. Svítková, Tipologija frazeološke ekvivalence na primjeruhrvatskih i slovačkih frazema s ihtionimskom sastavnicom, u: I. Vidović Bolt (ur.), Životinje u frazeološkom ruhu (Zbornik radova s međun- arodnoga znanstvenog skupa „Animalistički frazemi u slavenskim jezicima” održanog 21. i 22. III. 2014. na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu), Zagreb: Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, 33–47. . 30. 3. 2022.
  • Čajkanović 1973: V. Čajkanović, Mit i religija u Srba, Beograd: Srpska književna zadruga. [orig.] Čajkanović 1973: V. Čajkanović, Mit i religija u Srba, Beograd: Srpska književna zadruga.
  • Čajkanović 1994a: V. Čajkanović, Sabrana dela iz srpske religije i mitologije, knj. III, O vrhovnom bogu u staroj srpskoj religiji, Beograd: Srpska književna zad- ruga / Beogradski izdavačko-grafički zavod / Prosveta / Partenon. [orig.] Čajkanović 1994a: V. Čajkanović, Sabrana dela iz srpske religije i mitologije, knj. III, O vrhovnom bogu u staroj srpskoj religiji, Beograd: Srpska književna zadruga / Beogradski izdavačko-grafički zavod / Prosveta / Partenon.
  • Čajkanović 1994b: V. Čajkanović, Sabrana dela iz srpske religije i mitologije, knj. V, Stara srpska religija i mitologija, Beograd: Srpska književna zadruga / Beogradski izdavačko-grafički zavod / Prosveta / Partenon. [orig.] Čajkanović 1994b: V. Čajkanović, Sabrana dela iz srpske religije i mitologije, knj. V, Stara srpska religija i mitologija, Beograd: Srpska književna zadruga / Beogradski izdavačko-grafički zavod / Prosveta / Partenon.
  • Delić 2012: L. Delić, Zmija, a srpska (Zmija u prostornom kodu), u: M. Detelić, L. Delić (ur.), Guje i jakrepi, Beograd: Balkanološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, 125–147. [orig.] Delić 2012: L. Delić Zmija, a srpska (Zmija u prostornom kodu), u: M. Detelić, L. Delić (ur.), Guje i jakrepi Beograd: Balkanološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, 125–147.
  • Dragićević 2010: R. Dragićević, Leksikologija srpskog jezika, Beograd: Zavod za udžbenike. [orig.] Dragićević 2010: R. Dragićević, Leksikologija srpskog jezika, Beograd: Zavod za udžbenike.
  • Fink 1998: Ž. Fink, Leksikografska obrada frazema tipa biti dobra srca i čovjek dobra srca, Zagreb: Filologija, 30–31, Zagreb, 199–207.
  • Gilgameš: sumersko-babilonski ep 41991: Gilgameš: sumersko-babilonski ep (prev. i prir. S.Preprek), Sarajevo: Veselin Masleša.
  • Gura 2005: A. Gura, Simbolika životinja u slovenskoj narodnoj tradiciji, Beograd: Brimo, Logos, „Globosino” – Aleksandrija. [orig.] Gura 2005: A. Gura, Simbolika životinja u slovenskoj narodnoj tradiciji, Beograd: Brimo, Logos, „Globosino” – Aleksandrija.
  • Hirtz 1930: M. Hirtz, Zmije kućarice, Zagreb: Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slavena, XXVII, Zagreb, 243–254.
  • Hirc 1896: D. Hirc, Šta priča naš narod o nekim životinjama, Zagreb: Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slavena, I, Zagreb, 1–26.
  • Janjić 2017: D. Janjić, Preobražaji zmije kroz stvaralaštvo Gabrijelea D’anuncija, Kragujevac: Nasleđe, 36, Kragujevac, 81–91. [orig.] Janjić 2017: D. Janjić, Preobražaji zmije kroz stvaralaštvo Gabrijelea D’Anuncija, Kragujevac: Nasleđe, 36, Kragujevac, 81–91.
  • Jovanović 2007: J. Jovanović, O slikovitom poređenju – njegovim sintaksičkim i stilskim osobenostima, Jagodina: Uzdanica, IV/2, Jagodina, 7–23. [orig.] Jovanović 2007: J. Jovanović, O slikovitom poređenju – njegovim sintaksičkim i stilskim osobenostima, Jagodina: Uzdanica, IV/2, Jagodina, 7–23.
  • Jovanović 2012: T. Jovanović, Motiv zmije u apokrifima, u: M. Detelić, L. Delić (ur.), Guje ijakrepi, Beograd: Balkanološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, 245–253. [orig.] Jovanović 2012: T. Jovanović, Motiv zmije u apokrifima, u: M. Detelić, L. Delić, Lidija (ur.), Guje i jakrepi, Beograd: Balkanološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, 245–253.
  • Jung 1996: K. Jung, Čovek i njegovi simboli, Beograd: Narodna knjiga – Alfa. [orig.] Jung 1996: K. Jung, Čovek i njegovi simboli, Beograd: Narodna knjiga – Alfa.
  • Kamings 2004: E. Kamings, Sve o simbolima, Beograd: Narodna knjiga – Alfa. Karadžić 1852:  V.  Stefanović Karadžić, Srpski rječnik: istumačen njemačkijem i latinskijem riječima, Beč: Štamparija Jermenskog manastira.  [orig.]  Karadžić
  • 1852: V. Stefanović Karadžić, Srpski rječnik: istumačen njemačkijem i latinskijem riječima, Beč: Štamparija Jermenskog manastira. . 31. 3. 2022.
  • Klajn, Šipka 2008: I. Klajn, M. Šipka, Veliki rečnik stranih reči i izraza, Novi Sad: Prometej. [orig.] Klajn, Šipka 2008: I. Klajn, M. Šipka, Veliki rečnik stranih reči i izraza, Novi Sad: Prometej.
  • Knežević 1960: S. Knežević, Lik zmije u narodnoj umetnosti i tradiciji Jugoslovena, Beograd: Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knjiga XXII–XXIII, Beograd, 57–98. [orig.] Knežević: S. Knežević, Lik zmije u narodnoj umetnosti i tradiciji Jugoslovena, Beograd: Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knjiga XXII–XXIII, Beograd, 57– 98.
  • Krimer Gabović 2013: S. Krimer Gabović, Nominativna, komunikacijska, taksonom- ijska i estetska funkcija leksema kojima se imenuju boje u engleskom i srp- skom jeziku, u: S. Gudurić, M. Stefanović (ur.), Jezici i kulture u vremenu i prostoru, II/2, Novi Sad: Filozofski fakultet u Novom Sadu, 41–60.
  • Kübel 2007: P. Kübel Metamorphosen der Paradieserzählung, Fribourg / Göttingen: Academic Press / Vandenhoeck Ruprecht.‹https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/143098/1/Kuebel_2007_Metamorphosen_der_Paradieserzaehlung. pdf›. 21. 7. 2020.
  • Lakoff, Johnsen 1980: G. Lakoff, M. Johnsen, Metaphors We Live By, Chicago and London: University of Chicago Press.
  • Levi-Stros 1978: K. Levi-Stros, Divlja misao, Beograd: Nolit.
  • Marjanić 2001: S. Marjanić, Stablo u zimskim svetkovinama Hrvatske, u: N. Visković, Stablo i čovek: prilog kulturnoj botanici, Zagreb: Antibarbarus, 426–444.
  • Marjanić 2012: S. Marjanić, Zmaj i junak ili kako ubiti zmaja na primjeru međimurskih predaja o grabancijašu i pozorju, u: M. Detelić, L. Delić, (ur.), Guje i jakrepi, Beograd: Balkanološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, 57–80.
  • Matešić 1982: J. Matešić, Frazeološki rječnik hrvatskoga ili srpskog jezika, Zagreb: Školska knjiga.
  • Mićunović 1991: Lj. Mićunović Savremeni leksikon stranih reči i izraza, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. [orig.] Mićunović 1991: LJ. Mićunović, Savremeni leksikon stranih reči i izraza, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
  • Medini 1980: J. Medini, Sabazijev kult u rimskoj provinciji Dalmaciji, Split: VAHD (Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku), 74, Split, 67–88.
  • Mršević Radović 2008: D. Mršević Radović, Frazeologija i nacionalna kultura, Beograd: Društvo za srpski jezik i književnost. [orig.] Mršević Radović 2008: D. Mršević Radović, Frazeologija i nacionalna kultura, Beograd: Društvo za srpski jezik i književnost.
  • Mutavdžić, Savić 2013: P. Mutavdžić, S. Savić, Zoonimi u savremenom srpskom, grčkom i engleskom jeziku, u: S. Gudurić, M. Stefanović (ur), Jezici i kul– ture u vremenu i prostoru, II/2, Novi Sad: Filozofski fakultet u Novom Sadu, 69–83. [orig.] Mutavdžić, Savić 2013: P. Mutavdžić, S. Savić, Zoonimi u savremenom srpskom, grčkom i engleskom jeziku, u: S. Gudurić, M. Stefanović (ur), Jezici i kulture u vremenu i prostoru, II/2, Novi Sad: Filozofski fakultet u Novom Sadu, 69–83.
  • Novokmet 2017a: S. Novokmet, Metaforična značenja životinjskih naziva koja se odnose načoveka nemoralnih osobina u srpskom jeziku, Beograd: Srpski jezik, XXII(1), Beograd, 537–554. [orig.] Novokmet 2017a: S. Novokmet, Metaforična značenja životinjskih naziva koja se odnose na čoveka nemoralnih osobina u srpskom jeziku, Beograd: Srpski jezik, XXII(1), Beograd, 537–554.
  • Novokmet 2017b: S. Novokmet, Metaforična značenja životinjskih naziva koja se odnose na čoveka niske inteligencije u srpskom jeziku, Novi Sad: Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku, LX/1, Novi Sad, 103–118. [orig.] Novokmet 2017b: S. Novokmet, Metaforična značenja životinjskih naziva koja se odnose na čoveka niske inteligencije u srpskom jeziku, Novi Sad: Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku, LX/1, Novi Sad, 103–118.
  • Opašić 2014: M, Opašić, Zoonimske sastavnice u biblizmima hrvatskoga i pojedinih jezika, u: I. Vidović Bolt (ur.), Životinje u frazeološkom ruhu (Zbornik radova s međunarodnoga znanstvenog skupa „Animalistički frazemi u slavenskim jezicima” održanog 21. i 22. III 2014. na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu), Zagreb: Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, 315–328.. 30. 3. 2022.
  • Otašević 2012: Đ. Otašević, Frazeološki rečnik srpskog jezika, Novi Sad: Prome-  tej. [orig.] Otašević 2012: Đ. Otašević, Frazeološki rečnik srpskog jezika, Novi Sad: Prometej.
  • Petrović 1993: S. Petrović, Mitologija raskršća, Niš: Prosveta.
  • Petrović 1999: S. Petrović, Sistem srpske mitologije, Niš: Prosveta. [orig.] Petrović 1999: S. Petrović, Sistem srpske mitologije, Niš: Prosveta.
  • Preprek 41991: S. Preprek, Na tragu rane kulture, u: Gilgameš: sumersko-babilonski ep (prev. i prir. S. Preprek), Sarajevo: Veselin Masleša, 5–54.
  • Prodanović Stankić 2004: D. Prodanović Stankić, Metafore s nazivima životinja u engleskom i srpskom jeziku, Novi Sad: Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku, XLVII/1–2, Novi Sad, 131–145.
  • Radenković 2012: Lj. Radenković, Kućna zmija u verovanju i predanju slovenskih na- roda, u: M. Detelić, L. Delić (ur.), Guje i jakrepi, Beograd: Balkanološki insti- tut Srpske akademije nauka i umetnosti, 167–184. [orig.] Radenković 2012: LJ. Radenković, Kućna zmija u verovanju i predanju slovenskih naroda, u: M. Detelić, L. Delić, (ur.), Guje i jakrepi, Beograd: Balkanološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, 167–184.
  • Radović Tešić 2006: M. Radović-Tešić, O nadimku (ili imenu) Bajo, Srpski jezik,11/1– 2, 167–172. [orig.] Radović-Tešić 2006: M. Radović-Tešić, O nadimku (ili imenu) Bajo, Srpski jezik, 11/1–2, 167–172.
  • Ranđelović 2012: A. Ranđelović, Metaforična značenja zoonima koji se odnose na ljudske osobine, Naš jezik, XLIII/3–4, 89–105. [orig.] Ranđelović 2012: A. Ranđelović, Metaforična značenja zoonima koji se odnose na ljudske osobine, Naš jezik, XLIII/3–4, 89–105.
  • RMS 1967a: Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika, knjiga prva, Novi Sad / Zagreb: Matica srpska / Matica hrvatska. [orig.] RMS 1967a: Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika, knjiga prva, Novi Sad / Zagreb: Matica srpska / Matica hrvatska.
  • RMS 1967b: Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika, knjiga druga, Novi Sad / Zagreb: Matica srpska / Matica hrvatska. [orig.] RMS 1967b: Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika, knjiga druga, Novi Sad / Zagreb: Matica srpska / Matica hrvatska.
  • RSANU 1965: Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, knjiga III, Beograd: Institut za srpskohrvatski jezik, Srpska akademija nauka i umet- nosti. [orig.] RSANU 1965: Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, knjiga III, Beograd: Institut za srpskohrvatski jezik, Srpska akademija nauka i umetnosti.
  • RSANU 1971: Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, knjiga VII, Beograd: Institut za srpskohrvatski jezik, Srpska akademija nauka i umet- nosti. [orig.] RSANU 1971: Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, knjiga VII, Beograd: Institut za srpskohrvatski jezik, Srpska akademija nauka i umetnosti.
  • RSJ 2011: Rečnik srpskoga jezika, izmenjeno i popravljeno izdanje, Novi Sad: Matica srpska. [orig.] RSJ 2011: Rečnik srpskoga jezika, izmenjeno i popravljeno izdanje, Novi Sad: Matica srpska.
  • Samardžija 2012: S. Samardžija, Ko se krije ispod zmijskog svlaka? Metamorfoze u žanrovskom sistemu, u: M. Detelić, L. Delić (ur.), Guje i jakrepi, Beograd: Balkanološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, 13–41. [orig.] Samardžija 2012: S. Samardžija, Ko se krije ispod zmijskog svlaka? Metamorfoze u žanrovskom sistemu, u: M. Detelić, L. Delić, (ur.), Guje i jakrepi, Beograd: Balkanološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, 13–41.
  • Sikimić 1996: B. Sikimić, Etimologija i male folklorne forme, Beograd: Institut za srp- ski jezik SANU.
  • Šipka 2011: M. Šipka, O reduciranim frazemima motivisanim ponašanjem životinja, u: V. Ružić, S. Pavlović (ur.), Zbornik u čast Gordani Vuković – Leksikologija, onomastika, sintaksa, Novi Sad: Filozofski fakultet u Novom Sadu, 103–108. [orig.] Šipka 2011: M. Šipka, O reduciranim frazemima motivisanim ponašanjem životinja, u: V. Ružić, S. Pavlović (ur.), Zbornik u čast Gordani Vuković – Leksikologija, onomastika, sintaksa, Novi Sad: Filozofski fakultet u Novom Sadu, 103–108.
  • Slovenska mitologija: enciklopedijski rečnik 2001: Slovenska mitologija: enciklope– dijski rečnik, Beograd: Zepter book world. [orig.] Slovenska mitologija: enciklopedijski rečnik 2001: Slovenska mitologija: enciklopedijski rečnik, Beograd: Zepter book world.
  • Štrbac 2018: G. Štrbac, Frazeologija o čoveku i čovek u frazeologiji, Novi Sad: Filozof- ski fakultet u Novom Sadu. [orig.] Štrbac 2018: G. Štrbac, Frazeologija o čoveku i čovek u frazeologiji, Novi Sad: Filozofski fakultet u Novom Sadu.
  • Tadić 2005: Z. Tadić, Otrovnice – poskok, Donja Lomnica: Ekološki glasnik: časopis o prirodi, XIII/4, Donja Lomnica, 34–37.
  • Tanasković 2017:  T.  Tanasković,  Poredbene  konstrukcije  kojima  se  označav-  aju fizička svojstva u delima Dragoslava Mihailovića, Beograd: Srpski jezik, XXII, Beograd, 295–313. [orig.] Tanasković 2017: T. Tanasković, Poredbene  konstrukcije  kojima   se   označavaju   fizička   svojstva u delima Dragoslava Mihailovića, Beograd: Srpski jezik, XXII, Beograd 295–313.
  • Trnavac 2019: R. Trnavac, Izražavanje evaluacije i emocija u jezičkom sistemu, Beograd: Južnoslovenski filolog, knj. LXXV, sv. 2, Beograd, 59–81. [orig.] Trnavac 2019: R. Trnavac Izražavanje evaluacije i emocija u jezičkom sistemu, Beograd:Južnoslovenski filolog, knj. LXXV, sv. 2, Beograd, 59–81.
  • Vasić 2019: B. Vasić, Zmija kao etalon poređenja u tvorbi prideva sa značenjem sličnosti, u: C. Avramova i dr. (red.), Stereotipъt v slavяnskite ezici, li- teraturi i kulturi (Sbornik s dokladi ot Četirinadesetite meždunarodni slavistični četeniя, Sofiя, 26–28 april 2018 g.), tom pъrvi  Ezikoznanie,  Sofiя: Universitetsko izdatelstvo „Sv. Kliment Ohridski”, 258–266. [orig.] Vasić 2019: B. Vasić, Zmija  kao  etalon poređenja  u  tvorbi  prideva sa značenjem sličnosti,  u:  C.  Avramova  i  dr.  (red.),  Stereotipъt v  slavяnskite  ezici,  literaturi  i  kulturi  (Sbornik  s  dokladi  ot Četirinadesetitemeždunarodni slavistični četeniя, Sofiя, 26–28 april 2018 g.), tom pъrvi Ezikoznanie, Sofiя: Universitetsko izdatelstvo „Sv. Kliment Ohridski”, 258–266.
  • Vidović Bolt i dr. 2017: I. Vidović Bolt i dr., Rječnik hrvatskih animalističkih frazema, Zagreb: Školska knjiga.
  • Vulović 2015: N. Vulović, Srpska frazeologija i religija – lingvokulturološka istraživanja, Beograd: Institut za srpski jezik SANU. [orig.] Vulović 2015: N. Vulović, Srpska frazeologija i religija – lingvokulturološka istraživanja, Beograd: Institut za srpski jezik SANU.
  • Živančević 1963: V. Živančević, Volos – Veles,  slovensko  božanstvo  teriomorf- nog porekla, Beograd: Glasnik Etnografskog muzeja  u  Beogradu,  knjiga 26, Beograd, 39–65. [orig.]Živančević 1963: V. Živančević, Volos – Veles, slovensko božanstvo teriomorfnog porekla, Beograd: Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knjiga 26, Beograd, 39–65.